O Wilhelmovi Przeczkovi

JABLUNKOV / Již tento pátek se setkají milovníci dobré literatury v Kavárničce Pod Pegazem, která je jedním z bodů doprovodného programu Gorolskigo Święta v Jablunkově. Večer bude věnován spisovateli, překladateli, novináři a dlouholetému spolupracovníkovi Zwrotu Wilhelmovi Przeczkovi, který byl spoluzakladatelem kavárničky. Letos v dubnu by slavil 80. narozeniny, v červenci jsme si připomněli 10 let od jeho smrti.

Níže připomínáme článek Libora Martinka věnovaný jedné z literárních Wilhelma Przeczka, který jsme ve Zwrotu letos otiskli.

Wilhelm Przeczek jako prozaik

Wilhelm Przeczek, jenž své blízké a přátele opustil 10. 7. 2006, avšak svým literárním dílem zůstává se svými čtenáři stále přítomen, patřil ke generaci polských básníků českého Těšínska, která vstoupila do regionální literatury v roce 1959 účastí v almanachu Pierwszy lot (Český Těšín, 1959).

Byl nejčastěji překládán a oceňován

Po roce 1990 se zvětšuje rovněž počet překladů do češtiny z tvorby těšínských spisovatelů. Prim zde vede právě Wilhelm Przeczek, kterému vyšlo kolem deseti sbírek poezie i povídek v kvalitních překladech Ericha Sojky, Vlasty Dvořáčkové, Heleny Stachové, Jindřicha Zogaty. Autor tohoto příspěvku rovněž přeložil řadu ukázek z poezie těšínských autorů pro české literární časopisy a připravil výbory z poezie W. Przeczka a jeho dcery Lucyny Przeczek-Waszkové.

Přes různorodost vydavatelských aktivit na českém Těšínsku mají tyto publikace většinou lokální význam. Soukromí vydavatelé mají problémy s distribucí knih za hranice regionu a příležitostným vydavatelům schází finanční prostředky na profesionální reklamu publikace. Literární večery spojené se křty knížek těšínských autorů nepřekračují ohlasem a významem region, informace v médiích se ohraničuje na poznámky a recenze v Głosu Ludu a v kulturním měsíčníku Zwrot. Neexistuje jasná koncepce uvedení umělecky nebo odborně významnějších publikací na český a také polský knižní trh, popřípadě na knižní veletrhy.

Wilhelm Przeczek byl především básníkem, autorem dvaceti básnických sbírek. Nicméně psal také prózu, která se dočkala určitého literárněkritického ohlasu.

Przeczkův polsky psaný román Kazinkowe granie (Varšava, IBiS 1994) se dočkal překladu do češtiny jako Hudba z nebe (Opava, OPTYS 1995) v překladu Ericha Sojky (básně) a Heleny Stachové (próza), která rovněž přeložila Przeczkovy povídky zahrnuté do dvou souborů Břečťan a jiné strašidelné povídky (Karviná, GRAMMA 1992) a Bienále pivní pěny (Albrechtice u Č. Těšína, SAK 1995).

Román Kazinkowe granie obsahuje zajímavou redakční poznámku (v českém vydání ji nenajdeme): „Oddajemy Państwu do rąk książkę dziwną i zarazem jedną z najlepszych, jakie powstały w polskiej literaturze, książkę o człowieku, który z własnej wyobrażni zrobił sobie azyl przed życiem zewnętrznym. Napisana piękną polszczyzną powieść Kazinkowe granie poniekąd przypomina magiczny realizm prozy latynoamerykańskiej…“

Przeczkova tvorba je také nejčastěji reflektována ze současných autorů po roce 1990 předními českými i polskými literárními kritiky. Recenze na Przeczkovu tvorbu vyšly u nás například v pražském Tvaru, Nových knihách, brněnském Hostu a Rovnosti, v denících Svoboda, Moravskoslezský Den, Lidová demokracie, Hanácký kurýr a v časopise Alternativa a kromě toho vyšla řada ukázek z Przeczkovy prózy a poezie v českých literárních časopisech i na stránkách kulturních příloh deníků.

Uvolnění otěží fantazie

Co se týče Przeczkovy prozaické tvorby, soubor povídek v polštině Bluszcz (Český Těšín, OLZA 1995) obsahuje dvacet dva povídek napsaných v letech 1983 – 1986. Autor v nich dokáže navodit zvláštní atmosféru, místy groteskní, přičemž povoluje uzdu své neobyčejné fantazii. Časopisecky povídky vycházely na pokračování v Głosu Ludu v roce 1991. Zajímavé je, že povídky z tohoto souboru byly vydány v češtině ve dvou výše uvedených částech, přičemž první z nich Břečťan a jiné strašidelné povídky vyšla dříve než originál.

Przeczkovy povídky se pohybují na hranici reálného a nereálného, pravděpodobnosti a nepravděpodobnosti. Projevuje se zde silně také autorův sklon k lyrismu, což u básníka nepřekvapí. Přívlastkem „strašidelné“, vyskytující se v titulu prvního souboru, autor probouzí čtenářovu zvědavost. Při četbě ovšem zjišťujeme, že texty povídek jsou spíše bizarní než strašidelné. Autor přivolává reálie místa a času, ale kompozice příběhu u něho působí jako něco, co se děje mimo reálie a tím i mimo čas.

Jako příklad lze uvést úryvek z povídky Strzepywanie cienia („Setřásání stínu“), jejíž děj se odehrává na české i polské straně Těšína: „W »Centralnej« roztrząsają pijackie marginalia, Dom Narodowy wygasił wreszcie okna biur i śpi teraz zajęty domowymi zmartwieniami. Zrobiłeś ważne odkrycie: już tam, w lokalu – cień jest kulawy. Wiesz o nim, czujeś za sobą, pali cię zgaga ciekawości – kim on jest, do diabła! (…) Kluczysz uliczkami miasta, próbujesz go strzepać, strzósnąć. (…) Czekał na drugiej stronie Mostu Przyjaźni i ruszył za tobą, tym razem ulicami Czeskiego Cieszyna.“ (Bluszcz, st. 57-58).

Zvláštní kouzlo těmto povídkám dodává skutečnost, že se děj odehrává v pohraničí, v prostředí, kde vedle sebe žijí příslušníci různých národností. Pozorný čtenář brzy zjistí, že povídky jsou ukončeny pointou, která je sice na první pohled naprosto samozřejmá, vyúsťující z logiky příběhu, ale pokud bychom ji dali do závorek a tím vyčlenili z narativního proudu, zdá se nám neobvyklá, zvláštní, jakoby příslušela spíše nějaké básni. Například povídka Krzywa wieża wspomnień („Křivá věž vzpomínek“), jež se skládá ze sedmi částí, končí slovy: „Odchodzimy. Odchodzimy od zamiarów naszych. Amen.“ (Ibidem, 36.)

Przeczkovy povídky jsou psány v první osobě a tento fakt potvrzuje sblížení autora s vypravěčem v díle. První osoba je však také typická pro prozaický žánr črty, jenomže autorský vypravěč se často stylizuje do jiných postav nebo své kontakty s nimi přerušuje, což není črtě vlastní. Jde tedy o povídky, avšak značně neobvyklé, svědčící o promyšlenosti Przeczkovy tvůrčí metody, která se plodně utvářela v kontaktu s moderní polskou i českou prózou, přičemž bychom mohli zmínit zvláště vliv próz Oty Pavla.

Román nebo ne?

V případě rozsáhlejší Przeczkovy prózy, jako Kazinkowego grania, se naskýtá otázka, o jaký žánr se jedná. Je to román, novela nebo deník? Polský kritik Stanisław Srokowski knihu charakterizuje jako „román-neromán začínající nevinně… Někdo si dělá poznámky, píše jistý druh deníku, jakýsi památník, pak zemře a jeho přítel ten notes najde. Před čtenářem objevuje citaci, komentáře. V literatuře to není novinka. Ale teprve potom následuje Przeczkovo sólo.“

Můžeme také uvést názor dalšího kritika, tentokrát českého původu, Štěpána Vlašína. Ve své vydavatelské recenzi se domnívá, že jde o „složitou a náročnou novelu“ (Vlašín, rkp.). Severočeský spisovatel a kritik Ladislav Muška Hudbu z nebe nazývá „románem pikareskním v tradici Jakuba – fatalisty, bohatší o nové postupy, o vědoucnější filozofii a o tušení hlubších tajemství života a tvorby“ (Muška, rkp.).

Jisté však je, že kniha se podobá lyrické biografii a také deníku napsanému „pro dva hlasy“. Z toho plyne, že Przeczek napsal vlastně jakýsi fabulovaný intimní deník, jehož hlavní myšlenkou je poznání, že člověk přes svou osamělost dokáže tvořit hodnotnou literaturu, v tomto případě poezii.

V Polsku vyšly recenze na Kazinkowe granie od několika významných literátů, mj. Tomasze Agatowskiego, Ireny Wyczółkowské, Adriany Szymańské a kněze Jerzyho Sikory. Dejme slovo Adrianě Szymańské, která kromě toho, že je výbornou básnířkou, projevuje se i jako velmi citlivá literární kritička:

„U poetów uprawiających także prozę zaciekawia cel tej drugiej wypowiedzi. Czy chodzi o penetrację innych wymiarów wyobraźni, zapis doświadczeń wymykających się rygorom poezji, czy o jakiś równoległy nurt myśli i przeżyć poddanych innej technice narracji? Gdy sięgniemy do klasyki współczesnej, widzimy, że cele i intencje pisarskie bywają rozmaite.

Iwaszkiewicz z równym upodobaniem i talentem pisał przez całe życie powieści, opowiadania i wiersze. Wielu poetów zajmuje się krytyką literacką, aby słowem dyskursywnym zmierzyć się z tajemnicą poezji uprawianej przez innych twórców. Istnieje też pewien typ prozy, który jest jakby twórczym uzupełnieniem, komentarzem intymnym poety do własnych wierszy. Zapiski bez daty Przybosia, książki prozatorskie Mirona Białoszewskiego czy dzienniki z podróży morskich Zbigniewa Jankowskiego, niewiele mające wspólnego z typową literaturą reportażową; są to pamiętniki poety, dla którego świat jest jakby marginesem jego poetyckiej wyobraźni.

Wilhelm Przeczek w Kazinkowym graniu prezentuje ten ostatni typ pisarskiej ekspresji. Zaolziański poeta nie stronił do tej pory od słów »prozaicznych«, jednak najnowsza jego książka jest prozą niezwykłą. To niemalże w całości biografia liryczna czy dziennik poety, rozpisany w dodatku na dwa głosy. Literacka mistyfikacja – rozdwojenie bohatera – służyć ma możliwie najgłębszemu wniknięciu w tajniki duszy poety i jego warsztatu. Dwaj bohaterowie powieści – narrator i jego przyjaciel Kazinek, tytułowa postać tej prozy – uzupełniają się w lirycznych wynurzeniach na temat istoty życia i sublimującej je sztuki. Kazinek, mimo że obdarzony cechami istoty niezrównoważonej psychicznie, stanowi alter ego nie tylko autora książki; ale także każdej wrażliwej, odbiegającej od przeciętnych standardów osobowości.“

Szymańska se tedy domnívá, že „Przeczek napisał więc sfabularyzowany pamiętnik intymny, którego istotę stanowi »zielnik duszy« zwany inaczej »brewiarzem wrażliwości« albo »brewiarzem natchnienia«. Osnowę treści stanowi historia przyjaźni Kazinka i narratora zakończona pobytem bohatera w szpitalu psychiatrycznym i jego śmiercią. Myślą przewodnią całej opowieści jest przekonanie o przyrodzonej samotności człowieka przeznaczonego do wielkich rzeczy. Jedną z tych rzeczy jest poezja, o której Kazinek mówił: »Ze wszystkich sztuk (…) najmłodsza jest poezja. Właśnie poezja jest szczytem. I ma jeszcze jedną ważną cechę… jest najbardziej pojemna ze wszystkich dziedzin sztuki«.

Ta definicja nie jest może szczytem oryginalności, daje jednak wyobrażenie o klimacie tej książki, w której następuje eskalacja Kazinkowych dewiacji. Dusza Kazinka przez cały czas oscyluje między stanem ostatecznej rozpaczy i niebiańskiej szczęśliwości. Stany te wyrażone zostały dosadnie z jednej strony słowami psalmu: »Wszyscy odstąpili, wszyscy spodleli, nie ma nikogo, kto by czynił dobro!« – z drugiej opisem »muzyki niebios«, która wypełnia wnętrze bohatera.

»Nigdy nie dowiem się jak brzmiała melodia Kazinka. Musiała być jednak bardzo ładna, przejmująca i diabelsko piękna, skoro tak bardzo się w nią wsłuchiwał« Właśnie owa muzyka przychodząca do Kazinka z innego świata zabrała go stąd na dobre. »Świat poetycki jest zawsze bogatszy od rzeczywistego. Przecież poza słowem istnieje również inny świat. Świat nienazwany«. Te słowa Kazinka możemy przyjąć za credo poetyckie samego Wilhelma Przeczka. Uzupełnione przedśmiertną wypowiedzią Kazinka – »Śpiewam songi o jasności, w ludziach będę się przemieniał w obraz śpiewek bardzo prostych, niech mnie słyszy człowiek serca, jeśli w sercu jest dość miejsca…«“

Szymańska se také věnuje finále románu, na němž si všímá, že vyznívá jako bezprostřední lyrická výpověď básníka: „»Z mojego źródła, z głębi najgłębszej, wydobywa się pomruk, pomruk milczący. Nie, to nie jeden z tych głosów, które słyszy się poprzez pamięć, poprzez wspomnienie. Przez wyłomy, przez wyrwy przenika coś, czego nie umiem wypowiedzieć, co jest silniejsze niż ja sam. Jakieś inne ‛ja’, bardziej pewne siebie niż ‛ja’, które znam z potocznego życia«. Tajemnica, która stanowi istotę poezji, istotę aktu twórczego mieszka niewątpliwie także w słowach wierszy Przeczka. Kazinkowe granie jest książką ważną w dorobku pisarza również przez wypełnienie jej fragmentami jego własnych wierszy.“ (A. Szymańska, „Głosy ziemi, głosy nieba”, „Przegląd Powszechny”, 1995, nr 11, s. 230–232.)

Problémy překladatele

Lipský slavista Bernd Karwen vydal v Polsku studii o překladu Przeczkova románu Kazinkowe granie s německým titulem Melodie vom Himmel, ale s polským podtitulem „Wybrane problemy w tłumaczeniu Kazinkowego grania Wilhelma Przeczka“ (Karwen 2000, 109–116). Knižně, pokud je nám známo, se dosud tento Przeczkův román v SRN neukázal, autor, s nímž se autor tohoto článku zná osobně, pouze sdělil, že hledá významného nakladatele, který by se vydání románu ujal.

Podle informací Przeczkovy dcery Lucyny Waszkové, „niektóre rozdziały powieści po niemiecku w tłumaczeniu Bernda Karwena pt. Melodie vom Himmel opublikowano na łamach czasopisma Ostragehege (nr 29/2003, str. 28–31). Karwen omawiał swoje tłumaczenie na uniwersytecie w Nancy (15. 5. 2000), zaznajomił z nim słuchaczy podczas wieczoru autorskiego w Instytucie Polskim w Lipsku [tam je ostatně Karwen zaměstnán; pozn. L. M.]. Wieczór ten odbył się 28. 11. 2000 i uczestniczył w nim W. Przeczek i jego żona Jadwiga. Tłumacz do języka niemieckiego poświęcił powieści wiele uwagi. Omówił niektóre problemy, które zaistniały podczas tłumaczenia powieści na polsko-niemieckiej konferencji w Gdańsku (7. 12. 2000). W Poznaniu na komparatystycznej konferencji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza (4. 6. 2002) też zaznajomił słuchaczy z refleksjami, które nasuwały się podczas pracy nad tekstem.“

Lucyna Waszková se rovněž zmiňuje o překladu některých fragmentů z Kazinkowego grania do slovenštiny, jichž se ujal Ľudovít Kiss. „Powieść Przeczka a właściwie jej fragmenty przetłumaczył na język słowacki na łamach pisma Literárný Týždenník w Bratysławie (7. 10. 1994, str. 8-9), opublikowano je pt. Hudba pre Kazinka.“

Jestliže Adriana Szymańska posuzovala Przeczkův román Kazinkowe granie v originále, pak Bernd Karwen uvádí některé problémy překladu do němčiny, avšak to je příliš specifická problematika, než abychom se jí zde věnovali. Karwen zahraničním čtenářům přibližuje rovněž obsah knihy, dejme mu proto také slovo (jde o fragmenty referátu na téma Kazinkowego grania na konferenci v Nancy 15. 5. 2000).

Nejprve se zabývá identitou spisovatele: „Przeczek żyje »pomiędzy«, na granicy dwu kultur. Ta powdójna przynależność – do Czech i do Polski – inspiruje i stwarza efektywną sferę przenikania się tych obu kultur, która uwalnia od martwych tradycji. Zbyt proste byłoby jednak ograniczenia Przeczka tymi zewnętrznymi uwarunkowaniami: Lektura jego dzieł świadczy o tym, że nie obce są mu różne kręgi kulturowe.“ (…)

„Książka ta jest mozaiką literacką, na którą składają się: dokumenty, wiersze, modlitwy (litanie), bajki, przypowieści oraz wspomnienia. Przykładem takich dokumentów są notatki z „brewiarza natchnienia“, listy, recenzje. (…) Niekonwencjonalny jest również dobór zwierząt w bajkach: Nie znajdujemy w nich ani lisa, ani lwa, ani kruka lecz inne ptaki (wróble, kosy) i ryby (węgorze, karpie, leszcze). To jest sposób zwalczania stereotypów. (…) Narrator występuje w bajce raz jako człowiek wśród ptaków, raz jako ryba wśród ryb. (…) Komizm tkwi w wielu finezyjnych szczegółach. Ścisły związek osobowości Kazinka z osobowością autora staje się bardzo wyraźny w widowisku poetyckim Drumla, które jest częścią powieści. Jego autorem jest Kazinek, a sam Przeczek napisał w roku 1977 dramat pod takim samym tytułem.“

Dále se Karwen zabývá otázkami kompozice románu: „Kazinkowe granie jest dla mnie jak dotąd najbarwniejszą mozaiką literacką. Niespotykana jest różnorodność całej kompozycji. Sam często ulegam pokusie zapatrzenia się w poszczególne części tej mozaiki i cieszenia się ich pięknem, zapominając o całości. Trafna wydaje się zatem ocena malarza Berlindy z powieści: »Jasne gady! Muszę z tego zrobić grafikę…« Książka ta jest jak labirynt: Można poruszać się po jego ścieżkach szukając drogi do centrum lub, patrząc z daleka na całość, można radować się jego niezwykłą kompozycją. A poza tym jest Kazinkowe granie wzruszającą powieścią, pełną barwnych postaci i – co szczególnie ważne dla zagranicznego czytelnika – zawierającą dużo informacji o kulturze całego regionu.“

Dodejme, že na Těšínském Slezsku byl román čten i jako tzv. román klíčový (fr. roman à clef), protože za některými postavami, jako je v úryvku uvedený Berlinda, se skrývají skutečné žijící postavy kulturního a společenského života regionu.

Przeczkovy prózy, jimž jsme se zde ani zdaleka nemohli věnovat tak podrobně, jak bychom si přáli, můžeme směle umístit do moderního českého, polského a dokonce evropského literárního kontextu. Zároveň lze konstatovat, že kdyby autor žil nikoli na periferii, ale v centru kulturního dění, dostalo by se mu po zásluze mnohem větší pozornosti například v kontextu polské fantaskní prózy.

(Zwrot 2016, č.4)